سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

مایع زندگی که خداوند در قرآن کریم درباره آن می فرماید: «و من الماء کل شیء حی» هر چیز زنده ای را از آب قرار دادیم؛ گاهی همین آبی که زندگی همه به آن وابسته است و نبود و حتی کمبود آن در همه عرصه ها بحران است به بلا تبدیل می شود. سیل هایی که هر از گاهی گریبانگیر برخی از مناطق از جمله کرمان می شود و گاهی در برخی از مناطق چند سالی یک بار تکرار می شود؛ بحرانی است که باید برای آن چاره کرد.

نقش موثر انسان در وقوع سیل 

حسین شجاعی، معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان گفت: سیل به عنوان یک مخاطره از نظر تلفات جانی و خسارات مالی، مهیب‌ترین بلای طبیعی محسوب می‌شود و هنگامی اتفاق می‌افتد که جریان آب برای مقطعی از رودخانه، بیش از جریان عادی بوده و از بستر طبیعی خود تجاوز کند و اراضی پست حاشیه رودخانه را در بر بگیرد.

او می گوید: درخصوص عامل سیل یا سیلاب، ۲دسته عوامل طبیعی و غیرطبیعی نقش آفرینی می‌کنند که از عوامل طبیعی می‌توان به تغییرات اقلیمی دهه‌های اخیر، پارامتر‌های اقلیمی، شامل: شدت بارندگی، نوع بارش، الگوی مکانی بارش و ... اشاره کرد. در خصوص عوامل غیرطبیعی می‌توان به توسعه مناطق شهری، تجاوز به حریم رودخانه ها، بهره برداری بیش از توان اکولوژیکی اراضی، احداث سازه‌های نامناسب در مسیر آبراهه ها، رودخانه‌ها (پل‌ها و آبگذرها) اشاره کرد.

شجاعی افزود: نکته قابل توجه اینکه در وقوع هیچ کدام از بلایای اصلی طبیعی به اندازه سیل، فعالیت بشری تاثیرگذار نیست؛ بنابراین با مدیریت عوامل غیرطبیعی، می‌توان تا حدود زیادی در کاهش خسارات جانی و مالی سیلاب نقش آفرینی کرد.

 معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان گفت: در اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری در مدیریت سیلاب در شمال استان کرمان در مناطق خشک و نیمه خشک کشور، مثل استان کرمان، با دو موضوع روبه رو هستیم، از یک طرف آب، مهم‌ترین عامل محدود کننده است و از طرفی دیگر سیلاب‌های فصلی، عامل مهم تخریب و ایجاد خسارت به زیر ساخت‌های ما هستند.

او افزود: نکته قابل ذکر این است که فرسایش خاک در این مناطق با سرعتی شدید درحال تبدیل شدن به یک بحران است؛ بنابراین بسیاری از کارشناسان معتقدند که اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، تنها راه حفظ منابع آب و خاک کشور و این استان است؛ بنابراین در صورت نبود مدیریت منابع آب و خاک، امکان فعالیت‌های تولید، کشاورزی، باغداری، صنعت و ... مسیر نبوده و بقای جوامع انسانی مورد تهدید قرار می‌گیرد.

او گفت: از طرفی با توجه به اهمیت انجام عملیات آبخیزداری و آبخوانداری به منظور حفظ خاک و آب که در مجامع علمی دنیا به اثبات رسیده است می‌توان تا حدود زیادی، سیلاب‌ را مدیریت کرد.

او بیان کرد: از جمله طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری که در حفظ خاک و آب و مدیریت سیلاب‌ها در استان کرمان اجرا شده است، می‌توان به اقدامات مکانیکی، شامل: بند‌های خشکه چین، سنگی ملاتی، خاکی و ...؛ بیومکانیکی، شامل: کنتور فارو، تراس بندی و ...؛ بیولوژیک، شامل: بذرکاری، نهالکاری و ... و مدیریتی، شامل: قرق، مدیریت حوزه و ... اشاره کرد.

شجاعی تصریح کرد: اجرای سیستم پخش سیلاب در مناطق خشک و نیمه خشک، مثل: استان کرمان به عنوان یکی از روش‌های مناسب برای مهار و استفاده بهینه از سیلاب و تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی به شمار می‌رود؛ بنابراین اصلاح و توسعه پخش سیلاب‌هایی که در گذشته اجرا شده و همچنین اجرای سیستم پخش سیلاب در مناطقی از استان کرمان که مستعد بوده در دستور کار قرار گرفته است.

او افزود: از جمله سیستم‌های پخش سیلاب که در استان کرمان اجرا شده است می‌توان به پخش سیلاب دئفه رفسنجان، احمدآباد دئفه، بیاض انار، آبکوهی راور، دارزین بم، جوشر شهربابک اشاره کرد.

 اجرای عملیات های آبخیزداری، گامی موثر برای مصرف بهینه آب

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان گفت: اینکه اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری چه قدر به مصرف بهینه آب کمک کرده است؟ ابتدا بایستی به آمار و اطلاعات مختصری راجع به وضعیت طرح‌های مطالعاتی و اجرایی صورت گرفته اشاره کرد. 

او افزود: بررسی‌های کارشناسی صورت گرفته نشان می‌دهد که در سطح ۶ /۱۰میلیون هکتار از حوضه‌های آبخیز شمال استان کرمان، امکان تهیه و اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری وجود دارد که تاکنون در سطحی حدود ۴میلیون هکتار در حوضه‌های آبخیز استان، مطالعات توجیهی ـ شناسایی و تفضیلی ـ اجرایی صورت گرفته است که ۷/ ۲میلیون هکتار آن مطالعات تفضیلی ـ اجرایی است. 

شجاعی تصریح کرد: براساس آمار موجود در بانک اطلاعات این اداره کل از اعتبارات، سطح تحت پوشش عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، برابر با 8/1 میلیون هکتار است. به عبارتی در سطحی حدود ۳۸درصد از حوضه‌های آبخیز استان، مطالعات توجیهی ـ شناسایی و تفضیلی ـ اجرایی صورت گرفته و همچنین سطح تحت پوشش عملیات اجرایی نسبت به حوضه‌های آبخیز استان و حوضه‌های مطالعه شده به ترتیب ۱۷و ۴۵درصد است.

شجاعی تصریح کرد: در مناطق تحت پوشش عملیات اجرایی که برابر ۸ /۱میلیون هکتار است تاکنون بالغ بر ۸هزار سازه از نوع خشکه چین، گابیونی، سنگی ملاتی، خاکی و ...؛ انجام عملیات بیومکانیکی و بیولوژیک بالغ بر ۱۶هزار و ۵۲۰هکتار؛ انجام عملیات مدیریتی و قرق در سطحی بالغ بر ۱۴۲هزار و ۳۰۰هکتار، انجام ۵مورد عملیات سد زیر زمینی با حجم استحصال و بازیافت ۱۱۰لیتر بر ثانیه از جریان‌های زیر گذر منتهی به کویر اجرا شده است.

او اظهار کرد: با توجه به اقدامات انجام شده شاهد این هستیم که در مناطقی که طرح های آبخیزداری اجرایی شده است خسارات سیل و خشکسالی نسبت به دیگر مناطق ناچیز است و گواه این موضوع تاثیر سازه‌های آبخیزداری در بیش از یک دهه خشکسالی، کاهش نداشتن آبدهی قنوات و بعضا افزایش آبدهی آن‌ها در مناطقی که در بالادست قنوات و سازه‌های آبخیزداری اجرا شده و همچنین مدیریت و تعدیل خسارات آنی در سیل هایی که در چندین سال اخیر، خصوصا سیل اخیر (جریان مونسون) که در استان اتفاده است.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان بیان کرد: با توجه به میانگین بارندگی استان کرمان از جمله دستاورد‌های حاصل از عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در مناطق تحت پوشش حوضه‌های شمال استان موارد ذیل است:

• مدیریت حدود ۴۶۰میلیون متر مکعب از سیل ها و رواناب‌ها
• کنترل فرسایش خاک در حدود ۵ /۱۲میلیون متر مکعب
• نفوذ ۳۰تا ۵۰درصد سیل های مدیریت شده به آبخوان‌های تحت این عملیات
•  افزایش تولید علوفه سالانه به میزان ۱۵تا ۲۰درصد در هکتار
• کنترل حدود ۵/ ۹میلیون تن رسوب و جلوگیری از حمل آب به مناطق پایین دست.

شجاعی می‌گوید: نقش اصلی اجرای عملیات آبخیزداری، آبخوانداری، حفاظت خاک است و اتفاقا از جنبه حفظ خاک است که می‌توانیم آب هم داشته باشیم؛ بنابراین با اجرای عملیات های آبخیزداری با ایجاد تاخیر در سیلاب و تخلیه و رها سازی تدریجی آب موجود در مخزن بند‌های احداثی از طریق سرریز‌ها و لوله‌های خروجی تعبیه شده در بند‌های آبخیزداری بعد از هر سیلاب، ضمن استفاده بهینه از سیلاب‌های موجود، به تغذیه آبخوان و افزایش آبدهی چاه‌ها، قنوات و چشمه‌ها کمک کرد.

او تصریح کرد: بر اساس نتایج برخی از ارزیابی‌هایی که در سطح ملی در کشور صورت گرفته در حوضه‌هایی همچون باب گهر زرند، حوضه کوه پنج برسیر، راویز رفسنجان شاهد افزایش آبدهی ۲تا ۳برابر قنوات پایین دست انجام عملیات آبخیزداری بوده ایم.

اجرای طرح های آبخیز داری خسارت سیل در شمال کرمان را کمتر کرد 

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان درباره سیل شمال استان کرمان به خصوص رفسنجان گفت: ماهیت بارندگی‌هایی که در چند روز اخیر به نام جریان مونسون اتفاق افتاد، این است که در مدت زمان کوتاه، حجم زیادی از بارش را در یک منطقه شاهد بودیم.

او افزود: به عنوان مثال در مناطقی از رفسنجان، مثل: راویز، از ابتدای ورود سامانه بارشی به این شهرستان، بیش از ۱۲۰میلیمتر بارندگی در این منطقه اتفاق افتاد که خسارات زیادی به زیر ساخت‌های مناطق پایین دست وارد کرد؛ اما با توجه به بازدید‌های میدانی، در مناطقی از شهرستان رفسنجان که عملیات آبخیزداری و آبخوانداری صورت گرفته است، شاهد کم ترین آسیب به زیر ساخت‌های مناطق پایین دست بودیم.

شجاعی بیان داشت: از جمله پروژه‌های موفق که تاثیر بسیار زیادی در مدیریت سیلاب و کاهش خسارات داشته می‌توان به پخش سیلاب دئفه با حجم مخزن بیش از ۶میلیون متر مکعب اشاره کرد که در سیلاب اخیر حجم زیادی از آب وارد این سیستم پخش سیلاب شد. 

  او تصریح کرد: همچنین در سایر حوضه‌های شهرستان از جمله ده سیاهان، بخش‌هایی از منطقه داوران و ... که تحت پوشش عملیات اجرایی آبخیزداری و آبخوانداری بوده خسارات سیل بسیار ناچیز بوده است.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان گفت: به نظر می‌رسد بهترین راهکار که در کوتاه مدت می‌توان برای مدیریت سیل های احتمالی انجام داد و خطرات ناشی از خسارات سیل را کاهش داد و از حجم سیل ها استفاده بهینه کرد، بسته به شرایط منطقه و هر حوضه، احداث بند‌های سنگی ملاتی متوالی، بند‌های خاکی، خاکریز‌های حفاظتی تاخیری و اجرای سیستم‌های پخش سیلاب در مناطق مستعد است که می‌توان تا حدودی نسبت به مدیریت سیل ها و کاهش خسارات آن‌ها اقدام و به تغذیه آبخوان نیز کمک کرد.

او افزود: از جمله اقداماتی که می‌توان بر‌ای کاهش خسارات جانی و مالی ناشی از سیلاب انجام بدهیم، توجه به حوضه‌های آبخیز شهری است؛ چون این حوضه‌ها پیرامون شهر‌ها قرار گرفته اند و رواناب حاصل از بارش به روی آن‌ها به گستره شهر‌ها و یا حریم شهر‌ها (یا روستاها) می‌رسد.

به گفته شجاعی از جمله دستگاه‌های اجرایی که بایستی در حوضه‌های شهری همکاری داشته باشد می‌توان به شهرداری ها، اداره کل شهرسازی، اداره راه‌های کل شهری و روستایی استانداری و ... اشاره کرد.

او گفت: توجه به مدیریت جامع بر حوضه‌های آبخیز موضوع دیگری است که باید به آن توجه کرد، به طوری که با اعمال مدیریت جامع، همه واحد‌های تاثیر گذار در حوضه تحت یک برنامه هماهنگ و واحد با توجه به اولویت‌های تعیین شده به فعالیت‌های اجرایی و حفاظتی یا حمایتی لازم را اجرا می‌کنند که نتیجه این اقدامات هماهنگ، توسعه همه جانبه و پایدار حوضه آبخیز خواهد بود.

چرا با وجود اجرای طرح های مختلف باز هم سیل می تازد؟ 

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان در پاسخ به این سوال که چرا با وجود اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری باز هم مجددا شاهد سیل های زیادی در سطح استان هستیم؟ گفت: تنها ۱۷درصد از حوضه‌های آبخیزداری، تحت پوشش عملیات آبخیزداری و آبخوانداری قرار گرفته است. 

او افزود: در بارندگی‌های چند سال اخیر و خصوصا در مدت ورود سامانه مونسون که در استان کرمان اتفاق افتاده در مناطقی که عملیات آبخیزداری و آبخوانداری صورت گرفته است، شاهد تعدیل سیلاب بودیم به طوری که با آبگیری سازه‌های اجرا شده در مناطق تحت پوشش عملیات اجرایی، سیلاب مدیریت شده و شاهد کمترین خسارت به تاسیسات و زیر ساخت‌های بودیم.

شجاعی تصریح کرد: در صورت توجه بیشتر مسئولان و اختصاص اعتبارت ویژه به منظور تهیه و اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری در سطح تمامی حوضه‌های آبخیز استان و کوتاه کردن دوره اجرای طرح‌ها، می‌توان ضمن پیشگیری و کاهش تخریب‌های ناشی از سیلاب‌ به تغذیه آبخوان ها که در استان کرمان در اثر برداشت‌های بی رویه برای مصارف مختلف با بیلان منفی ۹۰۲میلیون متر مکعب در سال مواجه هستیم، کمک کرد.

او اضافه کرد: موارد زیر نشان دهنده این است که بایستی به انجام فعالیت‌های آبخیزداری توجه بیشتری شود:

•  بخش عمده ای از آب مورد نیاز استان اعم از کشاورزی، دامداری، صنعت و شرب از طریق منابع آب زیر زمینی تامین می‌شود.
• براساس مطالعات آمایش استان، میزان افت سطح آب زیر زمینی در برخی از دشت‌های استان، طی ۱۵سال گذشته از حداقل ۱۰تا حداکثر ۱۵متر گزارش شده است.
•  خطر فرونشست زمین در اکثر دشت‌های استان به دلیل برداشت‌های بی رویه از منابع آب زیر زمینی
• وقوع خشکسالی‌های پی در پی چهارده سال گذشته
• افت کیفیت و پیشروی جبهه آب شور در دشت‌های بحرانی استان
• براساس مطالعات آمایش استان، منابع آب زیر زمینی تجدید پذیر استان، برابر با ۵هزار و ۶۶۴میلیون متر مکعب است که در مقابل میزان تخلیه، برداشت و خروجی آب زیرزمینی برای مصارف مختلف، ۶هزار و ۵۶۶میلیون متر مکعب است که با توجه به مقادیر ورودی و خروجی از آبخوان‌های استان، بیلان آب زیر زمینی منفی و به عبارتی کسری مخازن آب زیر زمینی حدود ۹۰۲میلیون متر مکعب است.
• سیل خیزی بالای اکثرمناطق استان
• فرسایش پذیری و رسوب خیزی بالای حوضه آبخیز به دلیل فقر پوشش گیاهی در بسیاری از عرصه‌های منابع طبیعی

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان تصریح کرد: با توجه به موارد بیان شده، ضرورت اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در استان کرمان دو چندان بوده و متاسفانه علی رغم کار‌های بسیار خوب و اثر گذاری که صورت گرفته است به دلیل منابع مالی اندک، حدود ۱۷درصد از مساحت حوضه‌های آبخیز، تحت پوشش عملیات آبخیزداری و آبخوانداری قرار گرفته و ثمراتی را به همراه داشته است.
او بیان داشت: نیاز است که با تخصیص اعتبارات ویژه نسبت به تهیه و انجام فعالیت‌های آبخیزداری در بقیه حوضه ها، اقدامات مورد نیاز صورت پذیرد.
شجاعی گفت: خوشبختانه با عنایت ویژه مقام معظم رهبری (مدظله العالی) و تاکیدات ایشان در خصوص اهمیت اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری برای حفظ خاک و آب کشور، در چندین سال اخیر شاهد توجه بیشتر مسئولان و افزایش اعتبارات آبخیزداری هستیم، همچنین با توجه به عملکرد خوب سازه‌های آبخیزداری در کاهش خسارات سیل و مدیریت آن ها در جریان بارندگی‌های چند روز اخیر (موسوم به جریان مونسون) بودجه به موضوع آبخیزداری بیشتر شده به طوری که رئیس جمهور، اعلام کردند که آبخیزداری در پیشگیری و کاهش تخریب‌های سیل بسیار مهم بوده است و بایستی ظرف مدت ۲هفته لایحه قانونی آبخیزداری تهیه و به مجلس ارائه شود و همچنین معاون اول رئیس جمهور تاکید کردند که موضوع آبخیزداری و آبخوانداری باید به یک فرآیند قانونی و عمومی تبدیل شود.